Monografia jest wynikiem międzynarodowej współpracy naukowców i praktyków, którzy postawili sobie wspólny cel, jakim jest opracowanie zorientowanego na wsparcie podejścia do bardzo wrażliwych dzieci w ich najbliższym otoczeniu. Wysoka wrażliwość to cecha temperamentu, która charakteryzuje około 20% populacji. Badania potwierdzają, że osoby bardzo wrażliwe przetwarzają informacje i bodźce pochodzące z otoczenia silniej (intensywniej) i głębiej niż inni. Osoby te są bardziej wrażliwe, zarówno na pozytywne, jak i negatywne doświadczenia. Cecha ta nabiera szczególnego znaczenia, gdy mówimy o dzieciach. Dla dzieci bardzo wrażliwych nieodpowiednie warunki rozwoju mogą stać się szczególnie uciążliwe i w konsekwencji wpłynąć na ich przyszłość. Książka adresowana jest przede wszystkim do specjalistów, którzy na co dzień pracują z dziećmi w wieku 3–10 lat (nauczyciele, wychowawcy, psycholodzy, pedagodzy), także dla studentów psychologii i pedagogiki oraz do tych, którzy ze względu na swoje zainteresowania lub obowiązki zawodowe angażują się we wspieranie dzieci, jak również do rodziców. Wiedza i wskazówki zawarte w publikacji ułatwiają zarówno pełniejsze zrozumienie natury wrażliwości, jak i skuteczniejsze wsparcie dzieci. Książka przybliża problematykę wrażliwości (jej fachowej nazwy, znaczenia i definicji), a także specyfiki zachowań osób wysoce wrażliwych. Charakteryzuje funkcjonowanie wrażliwego dziecka w sferze fizycznej, emocjonalnej, poznawczej i interpersonalnej. Kompetencja w rozpoznaniu cechy (diagnoza pozytywna) powinna być początkiem procesu wspierania dzieci wysokowrażliwych, ich rodzin i najbliższego otoczenia. Książka zawiera również treści zorientowane na edukację i wsparcie wysoce wrażliwych dzieci. W badaniach nad rozwojem dziecka zwraca się szczególną uwagę na rolę warunków rozwoju, znaczenie odpowiedniej stymulacji. Źródłem stymulacji dla małego dziecka jest jego najbliższe otoczenie, zwłaszcza dom rodzinny, a następnie przedszkole i szkoła. Im młodsze dziecko, tym większe, ważniejsze dla rozwoju jest znaczenie stymulacji środowiskowej, a tym samym jakości środowiska. Publikacja przedstawia także perspektywę rodzicielską. Opisuje informacje, które wyjaśniają cechy dziecka, w tym aspekty funkcjonowania dziecka, które mogą być trudne dla rodzica. Szczególną uwagę zwraca się na sferę emocjonalną funkcjonowania dziecka, wyzwania rodzicielskie, a także specyficzne metody pracy z dzieckiem, w tym sugestie do działań zalecanych w pracy z bardzo wrażliwym dzieckiem. W monografii przedstawione zostały również ramy i praktyczne strategie, oparte na badaniach psychologicznych i neuronaukowych, mające na celu zrozumienie, w jaki sposób ucieleśniona edukacja ułatwia regulację i zintegrowane poczucie siebie oraz w ten sposób przyczynia się do zdrowia i dobrego samopoczucia bardzo wrażliwych dzieci. Treść obszaru wrażliwości temperamentalnej dziecka i umiejętności wspierające go mogą wzmocnić działania profilaktyczne szkoły, zwłaszcza w profilaktyce uniwersalnej. W związku z tym projektowanie wsparcia dla bardzo wrażliwych dzieci nie polega na modyfikowaniu ich cech. Świadoma praca nie oznacza ingerowania w tę cechę, akceptowania jej jako trudności lub problemu, z którym trzeba się uporać, ale polega na zapewnieniu warunków, w których bardzo wrażliwe dzieci będą miały równe szanse rozwoju swojego potencjału.

Różne przyczyny sprawiają, że świat codziennie się zmienia, a w związku z tym nieustannie stawia przed człowiekiem nowe wyzwania, zwłaszcza w relacji do świata społecznego. Patrząc rozwojowo wiąże się to z podejmowaniem przez człowieka swoistej aktywności poznawczej i behawioralnej, aby uczynić dla siebie świat bezpiecznym. Generalizując możemy powiedzieć, że aktywność dziecka koncentruje się na odkrywaniu świata społecznego; aktywność nastolatka to głównie poznawanie świata społecznego jako terytorium zaspokajania osobistych potrzeb, budowania osobistego systemu wartości oraz odkrywania własnej tożsamości; natomiast człowiek dorosły najwyraźniej spostrzega zmienność świata społecznego oraz doświadcza zmian społecznych przez pryzmat zagrożeń dla zbudowanych dotychczas sposobów skutecznego radzenia sobie z wyzwaniami świata (Arnett, 2002; Gaś, 2013). Każda zmiana zakłóca dotychczasowe poczucie bezpieczeństwa i jawi się jako wyzwanie, z którym każdy z nas mierzy się na swój sprawdzony sposób. Zmian tych jest z każdym rokiem więcej i coraz więcej z nich wiąże się w sposób przyczynowo-skutkowy ze zjawiskiem globalizacji (Bargh, McKenna, 2004; Colantone, Crino, Ogliari, 2019; Gaś, Czerniec, 2022; Gaś, Mazur, 2024; Marsella, 1998). Globalizacja i jej skutki jako zagrożenia i wyzwania W przestrzeni społecznej funkcjonuje szereg różnych definicji globalizacji. Najczęściej podkreśla się, że na globalizację składają się różnorodne procesy, które prowadzą do postępującej współzależności i integracji różnych państw, ich gospodarek i społeczeństw, a także kultur. Ich finałem miałoby być stworzenie jednego świata i jednego społeczeństwa, z jednoczesnym zanikaniem państw narodowych, zmniejszaniem się przestrzeni społecznej, a także zmianami w procesach komunikacyjnych na skutek coraz szerszego korzystania z technologii informacyjnych (patrz: Arnett, 2002; Dreher, 2006; Gaś, 2016a, Gaś, 2016b; Giddens, 2004; Strasser, Randall, 1981). Rośnie również świadomość tego, że globalizacja sprzyja powstawaniu nowych rodzajów zagrożeń, a także wzrost nierówności społecznych, zarówno w poszczególnych społeczeństwach/krajach, jak i w skali globalnej. Pozwala to na identyfikowanie wiodących zagrożeń o charakterze globalnym. Najczęściej wskazuje się na zmiany klimatyczne, nierówności społeczne, ubóstwo utrudniające zaspokajanie podstawowych potrzeb człowieka, problemy z żywnością (braki i niewłaściwa jakość), problemy zdrowotne i pandemie, utrudniony dostęp do edukacji, konflikty zbrojne i terroryzm czy też manipulowanie dostępem i jakością informacji. Doświadczenia te umożliwiają prognozowanie występowania tych zagrożeń i planowanie konkretnych działań (Bhugra, Mastrogianni, 2004; Gaś, 2018; 2020; Kelly, 2003; Oberlander, Disdier, Etile, 2017; Okasha, 2005). Przykładowo: w czasie ostatniego Światowego Forum Ekonomicznego (2024) zaprezentowano prognozę dwuletnią oraz dziesięcioletnią najważniejszych zagrożeń. I tak, za 2 lata najważniejszymi zagrożeniami będą: 1. Dezinformacja. 2. Warunki atmosferyczne. 3. Polaryzacja społeczna. 4. Cyberbezpieczeństwo. 5. Międzynarodowe konflikty zbrojne. 6. Ograniczone możliwości ekonomiczne. 7. Inflacja. 8. Przymusowa migracja. 9. Pogorszenie koniunktury gospodarczej oraz 10. Zanieczyszczenie środowiska. Tymczasem w perspektywie 10 lat prognozy zakładają, że najważniejsze zagrożenia to następujące zjawiska: 1. Skrajne zjawiska pogodowe. 2. Krytyczne zmiany w systemach ziemskich. 3. Utrata bioróżnorodności i zanikanie ekosystemów. 4. Niedobory zasobów naturalnych. 5. Dezinformacja. 6. Niekorzystne skutki różnorodnych wdrażanych technologii. 7. Przymusowa migracja. 8. Cyberbezpieczeństwo. 9. Polaryzacja społeczna. 10. Zanieczyszczenie środowiska. Powyższe zjawiska są wielowymiarowe i niosą ze sobą wieloaspektowe zmiany społeczne. Zmiana społeczna to każde przeobrażenie, które jest postrzegane jako znaczące dla życia, a każda zmiana społeczna to zagrożenie dla człowieka, który jest jej świadomy (Strasser, Randal, 1981). Również zmiany globalne nabierają znaczenia zagrażającej zmiany społecznej i w związku z tym prowadzą do zróżnicowanych reakcji osób, które są ich świadome (Olivier, Thoenig, Verdier, 2008). Reakcje te przybierają jedną z trzech możliwych postaci w zależności od bilansu poczucia zagrożenia i poczucia bezpieczeństwa oraz konfrontacji nasilenia tych dwóch stanów. I tak: – jeżeli poczucie zagrożenia wywołane świadomością zmiany jest większe od dotychczasowego poczucia bezpieczeństwa, reakcja ma charakter obronny, – jeżeli dotychczasowe poczucie bezpieczeństwa jest większe niż poczucie zagrożenia wywołane zmianą społeczną, reakcja ma charakter rozwojowy, – jeżeli dotychczasowe poczucie bezpieczeństwa jest względnie porównywalne z poczuciem zagrożenia, wynikającym ze zmiany społecznej, wówczas pojawia się poczucie wewnętrznego rozdarcia. Każda z tych reakcji przejawia się w szeregu zachowań, tworzących specyficzny wzorzec radzenia sobie z zaistniałą sytuacją. Gdy więc u człowieka dominuje nastawienie obronne, wówczas w jego funkcjonowaniu najczęściej pojawiają się: – tłumienie, przejawiające się w odkładaniu problemu na bliżej nieokreślone „później” zajmowania się niepokojącymi problemami, – intelektualizacja, przejawiająca się w uciekaniu od niepokojących problemów w świat abstrakcji, – dewaluacja i deprecjonowanie, przejawiające się w przypisywaniu zagrażającym zmianom właściwości lub cech negatywnych, – racjonalizacja, przejawiająca się w tłumaczeniu potencjalnych zmian przez sięganie po argumenty irracjonalne, abstrahujące od stanu wiedzy i osobistych doświadczeń, – zaprzeczanie, przejawiające się w negowaniu istnienia zmian społecznych ze wskazaniem ciągłości zjawisk i procesów, – agresja, przejawiająca się w przeciwdziałaniu i zwalczaniu zarówno zmian społecznych, jak i osób z nimi identyfikowanych. Gdy z kolei u człowieka dominuje poczucie rozdarcia, wówczas w jego funkcjonowaniu najczęściej pojawiają się: – różnie intensywny dyskomfort emocjonalny, – sytuacyjne i wybiórcze zawężenie percepcyjne, – dylematy decyzyjne, ze skłonnością do odwoływania się do cudzego autorytetu, – poszukiwanie okazji do konfrontacji, – bezrefleksyjne przyłączanie się do stanowiska większości. Gdy natomiast u człowieka dominuje nastawienie rozwojowe, wówczas w jego funkcjonowaniu najczęściej pojawiają się: działania ukierunkowane na poszerzanie wiedzy o sobie i o świecie społecznym (zwłaszcza dotyczącej obszarów potencjalnej zmiany), zaangażowanie w rozwijanie umiejętności skutecznego działania zadaniowego (zwłaszcza związanego z ograniczaniem poczucia zagrożenia i podejmowania racjonalnych przedsięwzięć), włączanie się w budowanie kompetencji w zakresie współdziałania z innymi osobami związanymi ze zmianami społecznymi, a także praca nad stabilizowaniem poczucia sensu istnienia, opartego na konstruktywnym systemie wartości. Zasygnalizowane powyżej osobiste reakcje na zagrożenie związane z potencjalnymi zmianami społecznymi, związanymi z procesami globalizacji, są dynamiczne i ulegają modyfikacjom. O ile z perspektywy globalizacyjnej analizy i rozwiązania odwołują się do specyficznych metapoziomu (w których tak naprawdę znika unikalność jednostki), to z perspektywy profilaktycznej szczególnie ważne jest dostrzeganie niepowtarzalności jednostki i wspomaganie człowieka w procesie przechodzenia od reakcji pasywnych i zachowawczych do konstruktywnego zmierzania się z doświadczanym poczuciem zagrożenia i podejmowania działań rozwojowych (Markiewicz, Gaś, 2020; Kaczmarek, Gaś, 2021; Panas, Gaś, 2021; Markiewicz, Kaczmarek, Gaś, 2023). Indywidualizacja działań profilaktycznych Zgodnie z koncepcją profilaktyki wg Z.B. Gasia (2013, 2016a, 2016b) możemy przyjąć, że profilaktyka to interwencja wspomagająca wychowanie lub kompensująca niedostatki dojrzałości, podejmowana w sytuacji zagrożenia lub występowania zachowań dysfunkcjonalnych. Realizowana jest ona równolegle w trzech obszarach: wspomagania człowieka w różnym wieku w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu; ograniczania i likwidowania czynników ryzyka, które zaburzają prawidłowy rozwój i dezorganizują zdrowy styl życia; inicjowania, stymulowania i wzmacniania czynników chroniących, które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu. Działania te mogą być prowadzone na trzech poziomach w zależności od jakości funkcjonowania i nasilenia zagrożeń: poziomie pierwszorzędowym, czyli kierowanych do osób zdrowych i sprawnych, a ich głównym celem jest utrzymanie i rozwijanie kompetencji życiowych; poziomie drugorzędowym, czyli kierowanych do osób, u których stwierdzono pierwsze przejawy dysfunkcjonalności, a ich głównym celem jest powstrzymanie narastania trudności i przywrócenie poziomu funkcjonalności; oraz poziomie trzeciorzędowym, kierowanych do osób po skutecznej interwencji profilaktycznej, a ich głównym celem jest utrzymanie wypracowanych zmian w funkcjonowaniu i skuteczne przeciwstawianie się czynnikom ryzyka. Na każdym z tych poziomów działania profilaktyczne mogą być realizowane z wykorzystaniem sześciu strategii. Są to: – Strategie informacyjne, u podłoża których leży przekonanie, iż każdy człowiek (na swoją miarę) korzysta z informacji w celu dokonywania racjonalnych wyborów i prezentowania dojrzałych, prospołecznych zachowań. Dostarczanie i gromadzenie informacji jest więc podstawowym działaniem zasobotwórczym. – Strategie edukacyjne opierające się na założeniu, że ludzie działają w celu zaspokajania swoich potrzeb i tak długo, jak są sprawni, to robią to w sposób konwencjonalny i prospołeczny. Tak więc nabywanie umiejętności jest warunkiem uczenia się konstruktywnego stylu życia. – Strategie alternatyw (zachowań alternatywnych) to ten obszar działań, w których przyjmuje się, że potrzeby człowieka są konstruktywne, natomiast dysfunkcjonalny może być sposób ich zaspokajania. W związku z tym podejmowane są działania promujące takie formy aktywności, które umożliwiają zaspokajanie tych samych potrzeb co zachowania dysfunkcjonalne, ale dokonuje się to w sposób konstruktywny. – Strategie interwencyjne skoncentrowane na osobach z grup wysokiego ryzyka, pomagające im identyfikować obszary i mechanizmy swoich trudności, aby w dalszych krokach możliwe było ich rozwiązywanie i tym samym podwyższanie ogólnej skuteczności życiowej. – Strategie zmian środowiskowych nakierowane na identyfikację i modyfikowanie czynników środowiskowych, związanych z podejmowaniem zachowań dysfunkcjonalnych, czyli eliminowanie czynników ryzyka i wprowadzanie czynników chroniących. – Strategie zmian przepisów społecznych skoncentrowane na lokalnej (lub szerszej) społeczności, której celem jest ograniczanie i eliminowanie przepisów sprzyjających dysfunkcjonalności i destrukcji życia społecznego oraz tworzenie i wdrażanie przepisów promujących dojrzały, zdrowy styl życia. Patrząc z perspektywy zagrożeń związanych z globalizacją profilaktyczne wspomaganie człowieka w konstruktywnym zmierzaniu się z poczuciem zagrożenia winno być ukierunkowane na stopniowe przechodzenie od obrony przed zmianą i scalania wewnętrznego rozdarcia do inicjowania i rozwijania osobistych tendencji rozwojowych. Działania te winny obejmować wspieranie zmian w czterech podstawowych wymiarach funkcjonowania człowieka, a więc modyfikowanie sfery emocjonalnej (minimalizowanie emocji negatywnych i wprowadzanie pozytywnych z perspektywy radzenia sobie ze zmianą społeczną); modyfikowanie sfery poznawczej (gromadzenie i przetwarzanie informacji ograniczających poczucie zagrożenia i rozwijających poczucie bezpieczeństwa); modyfikowanie sfery behawioralnej (nabywanie i wdrażanie zachowań sprzyjających konstruktywnemu radzeniu sobie ze zmianami społecznymi); a także modyfikowanie sfery aksjologicznej (identyfikacja, weryfikowanie i w razie potrzeby restrukturalizowanie systemu wartości, prowadzące do rozwijania poczucia sensu życia). Wspieranie to realizowane jest przy wykorzystywaniu specyficznych narzędzi, jakimi są programy profilaktyczne opracowywane na podstawie rzetelnej diagnozy zapotrzebowania na działania profilaktyczne (patrz np. Gaś). Przykłady takich programów diagnostycznych oraz rozwojowych i pomocowych znajdują się w niniejszej monografii, do lektury której i do osobistych refleksji zapraszam.

KOMU I DO CZEGO POTRZEBNY JEST W SZKOLE PSYCHOLOG? (Zbigniew B. Gaś) Zgłaszany przez różne środowiska od dziesiątek lat postulat zwiększenia dostępności profesjonalnej pomocy psychologicznej dla dzieci, młodzieży oraz rodziców i wychowawców doczekał się sformalizowania i realizacji przez zatrudnienie psychologów praktycznie we wszystkich placówkach oświatowych w Polsce. Wykonano więc milowy krok, który spotkał się jednak z bardzo zróżnicowanymi reakcjami wśród wszystkich osób i środowisk, których to innowacyjne działanie Ministerstwa Edukacji i Nauki bezpośrednio dotknęło. Upowszechnienie profesjonalnego wsparcia psychologicznego w takiej postaci uruchomiło refleksje wynikające z poszukiwania odpowiedzi na pytanie: „Komu i do czego potrzebny jest w szkole psycholog?”. Spróbujmy zatem uporządkować najważniejsze zagadnienia związane z tym pytaniem. CZY SZKOŁA MOŻE WSPIERAĆ DZIECKO, NIE WSPIERAJĄC RODZICÓW I RODZINY? (Maria Ryś) Odpowiedź na pytanie zawarte w tytule artykułu wydaje się oczywista – wspierając dziecko, warto, a niejednokrotnie nawet trzeba, wspierać jego rodziców i rodzinę. Należałoby jednak głębiej zastanowić się nad relacjami pomiędzy szkołą i rodziną, bo charakter wspierania dziecka przez szkołę warunkowany jest wieloma czynnikami, wśród których funkcjonowanie szkoły oraz systemu rodzinnego mają szczególne znaczenie. Warto w tym celu przeanalizować doniesienia z badań. Szkoła pełni kluczową rolę w kształtowaniu rozwoju uczniów, nie tylko pod względem edukacyjnym, ale także społeczno-emocjonalnym. Wielu uczniów doświadcza różnych wyzwań w swoim życiu rodzinnym, co może wpływać na ich funkcjonowanie w szkole. Współpraca między szkołą, rodzicami a rodziną jest powszechnie uznawana za kluczowy element sukcesu edukacyjnego i dobrostanu uczniów. Tak więc w tym artykule podjęte zostaną zasadnicze tematy: jakie warunki ze strony środowiska szkolnego powinny być spełnione, aby szkoła rzeczywiście wspierała rozwój dzieci, w jakim zakresie szkoła może (powinna) wspierać dziecko, jakie są zadania szkoły w tym zakresie w przypadku rodziny prawidłowej, a jakie w przypadku rodziny dysfunkcyjnej. KILKA WAŻNYCH TEZ O ZACHOWANIACH RYZYKOWNYCH NASTOLATKÓW ONLINE I ICH PROFILAKTYCE (Jacek Pyżalski) Zagrożenia zdrowia psychicznego młodych ludzi związane z używaniem technologii przynajmniej od dwóch dekad przyciągają sporo uwagi profesjonalistów, ale także decydentów w obszarze oświaty. Poczucie zagrożenia prowadzi często do stosowania prostych, nie zawsze możliwych do wprowadzenia rozwiązań, jak przykładowo radykalna reglamentacja lub zakaz używania urządzeń cyfrowych w środowisku szkolnym lub domowym (por. Kvardova i in., 2019). Co więcej, rozwiązania takie, w tym te wykorzystujące technologie cyfrowe (np. automatyczne detektory treści agresywnych), budzą często wątpliwości natury etycznej, związane z łamaniem praw młodych ludzi, np. prawa do prywatności (Milosevic i in., 2023; Van Royen i in., 2016, Vandebosch i in., 2022). Rozwiązania takie bazują oczywiście na lęku przed potencjalnymi szkodami, jakie używanie mediów (głównie internetu) może spowodować u młodych ludzi i często w tym kontekście panuje przekonanie, że kiedy chcemy chronić młodych ludzi, to sposób, w jaki to robimy, jest drugorzędny, a cel uświęca środki. Z drugiej strony, słyszymy często o tym, że technologie stanowią doskonałe narzędzie edukacyjne, a także narzędzie komunikacyjne, które może służyć budowaniu relacji, twórczości i innym pozytywnie wartościowanym działaniom. Za takim ujęciem idzie z kolei często bezkrytyczne włączanie technologii do pracy szkoły. Obydwa przedstawione tu ujęcia, które mają przecież swoje wyraźne przełożenie na praktykę dydaktyczną i wychowawczą, wydają się być w sprzeczności. W rzeczywistości jednak wcale sobie nie zaprzeczają, gdyż to sposób wykorzystania technologii, czy też przez samych młodych ludzi, czy wychowawców, warunkuje skutki takiego wykorzystania. Warto zatem eksplorować, od czego zależy to, jakie skutki będzie miało wykorzystanie narzędzi cyfrowych i internetu przez młodych ludzi.

Współczesne zainteresowania problematyką starości wiążą się z faktem postępującego dość dynamicznie starzenia się społeczeństwa i zwiększającego się udziału osób starszych w ogólnej strukturze społecznej. Brak jest jednak jednoznacznego stanowiska w zakresie kryteriów określających początki starości. Wydłużająca się średnia długość życia człowieka, która jest spowodowana jego indywidualnym tempem starzenia, a także różnymi objawami starości zarówno w wymiarze biologicznym, jak i psychospołecznym nie sprzyja jednoznacznemu określeniu początku starości. Wchodzenie człowieka w okres starości nie oznacza stabilizacji rozwojowej, daje zrozumienie poczucia sensu własnego życia, poczucie spełnienia, satysfakcji i zadowolenia, ale stawia także kolejne zadanie związane z tym okresem życia, w tym również problemy związane z ograniczeniami i trudnościami. Do sytuacji dość trudnych tego okresu zalicza się obniżenie sprawności fizycznej i psychicznej, utratę osób bliskich, utratę dotychczasowego statusu zawodowego, społecznego i ekonomicznego, zmniejszenie poczucia znaczenia i przydatności w grupie, zwłaszcza zmianę perspektywy czasowej, w tym zbliżająca się perspektywę śmierci, a także zależność od innych ludzi czy też instytucji świadczących usługi dla osób starszych. Proces psychospołecznego funkcjonowania osób w podeszłym wieku, jak również adaptacji do starości jest w znaczącym stopniu zróżnicowany. Wydaje się, że zasadniczym czynnikiem wpływającym na jakość procesów starzenia i przystosowania się do starości jest pozytywna lub też negatywna ocena bilansu własnego życia. Efektywna adaptacja do starości polega między innymi na radzeniu sobie z problemami codziennymi, zdolności sprawowania kontroli nad procesem starzenia się, jak również dbałości o jakość życia w warunkach doświadczania utraty wielu wartości. Pozytywna postawa, optymistyczne patrzenie na ten okres życia, dotyczące zarówno własnej starości, jak i innych ludzi w znacznym stopniu może przyczynić się do czerpania satysfakcji z życia. Ważnym elementem tego okresu są też więzi międzypokoleniowe. Wydaję się, że dzisiejsze czasy charakteryzujące się szybkim rozwojem techniki oraz dużym tempem naszego życia, nie zawsze sprzyjają docenianiu doświadczeń zdobywanych z wiekiem. W aktualnej rzeczywistości, gdzie głównie stawia się na młodość można mieć wrażenie, że ludzie w starszym wieku są zbędni, a czasami dość kłopotliwi i w wielu przypadkach odsuwa się ich od życia zawodowego i społecznego. A przecież oni mogą być wartościowymi przekaźnikami kultury, tradycji, wiedzy, obyczajów i mądrości życiowej. Należy więc często stawiać sobie pytanie – co należy robić, aby tym osobom chciało się dalej żyć i mieć satysfakcję z tego życia? Problematyka starzenia powinna zmuszać nas do prowadzenia wszechstronnych badań nad tym nieodłącznym dla każdego człowieka etapem życia. Monografia poświęcona jest opisowi życia ludzi starszych i analizie form wsparcia i pomocy osobom w wieku senioralnym. Autorami poszczególnych rozdziałów są przedstawiciele ośrodków naukowych Polski, Białorusi, Rosji i Turcji. Celem jaki przyświecał autorom poszczególnych tekstów i opracowań była nie tylko próba przybliżenia problematyki starzenia się społeczeństwa, ale także pobudzenia czytelnika do refleksji nad własnym życiem i sposobem przygotowania się do tego etapu, który przypisany jest każdemu – obecnie albo w przyszłości, i stanowi jeden z okresów, w którym realizowane zadania i czerpanie satysfakcji zależą w znacznym stopniu od dojrzałości i mądrości życiowej.

Opieka medyczna nad człowiekiem chorym to nie tylko proces diagnostyczny i terapeutyczny, ale także wyjątkowy obszar, w którym zderzają się różnorodne aspekty ludzkiego doświadczenia, w tym o wymiarze psychologicznym. Choroba, niezależnie od jej rodzaju, jest zawsze sytuacją, która wstrząsa równowagą psychiczną pacjenta, zmienia jego postrzeganie rzeczywistości oraz wpływa na jego emocje, myśli i zachowanie. W kontekście opieki medycznej, uznanie tych psychologicznych uwarunkowań staje się kluczowe, zarówno w pracy lekarzy, pielęgniarek, jak i innych specjalistów, którzy na co dzień spotykają się z pacjentami w sytuacjach wymagających nie tylko wiedzy medycznej, ale i umiejętności empatycznego, holistycznego podejścia. Wielowymiarowość psychologicznych aspektów opieki medycznej dotyczy nie tylko reakcji pacjenta na chorobę, ale także na sam proces leczenia – od diagnozy, przez terapię, aż po rekonwalescencję. Strach, lęk przed nieznanym, poczucie bezradności, zmiana tożsamości wynikająca z przewlekłej choroby czy proces akceptacji nieuleczalnej patologii – to wszystko wchodzi w zakres psychologicznych trudności, które należy rozumieć i uwzględnić przy planowaniu skutecznej opieki zdrowotnej. Celem niniejszej monografii jest zgłębienie roli psychologii w kontekście opieki medycznej nad chorym człowiekiem. Skupiono się na analizie interakcji psychologicznych między pacjentem a personelem medycznym, omówiono mechanizmy radzenia sobie z chorobą, a także przedstawiono praktyczne podejścia do wsparcia psychologicznego w procesie leczenia. W szczególności skoncentrowano się na roli komunikacji, empatii oraz aktywnego słuchania, które stanowią fundament skutecznej opieki w obszarze fizycznym, jak i emocjonalnym. Opieka nad pacjentem nie powinna ograniczać się jedynie do troski o jego ciało, ale także obejmować wsparcie w zakresie zdrowia psychicznego, które może mieć kluczowe znaczenie dla procesu leczenia i jakości życia chorych. Monografia ma na celu przybliżenie teoretycznych podstaw psychologicznych aspektów opieki medycznej, jak i ukazanie praktycznych rozwiązań, które mogą zostać wdrożone w codziennej pracy placówek medycznych, z poszanowaniem godności, emocji i indywidualnych potrzeb pacjentów. Badania nad psychologicznymi wymiarami opieki nad chorymi stanowią wyzwanie naukowe, ale jednocześnie istotny krok w kierunku humanizacji opieki zdrowotnej, w której każdy pacjent traktowany jest w sposób kompleksowy, z uwzględnieniem jego potrzeb fizycznych i psychicznych. Przewodniczący zespołu redaktorów naukowych dr n. med. Robert Jan Łuczyk, prof. UM

Starość to naturalny i nieuchronny etap ludzkiej egzystencji, związanej ze zmianami fizycznymi organizmu, wychodzeniem z niektórych ról społecznych – zwłaszcza związanych z życiem zawodowym i koniecznością wchodzenia w nowe role. Forma i treść tych nowych ról jest konsekwencją kulturowych pojęć starości i wpisane są w procesy starzenia, a dotyczą specyficznych zasobów konkretnych ludzi w wieku senioralnym, ich psychicznych i fizycznych możliwości wpływania na własne, zmieniające się życie. Oblicza starości mogą być zatem bardzo różne, stwarzając pewne podsumowanie nie tylko wcześniejszych etapów życia, ale również adaptacji do wejścia w okres senioralny. W tym czasie mogą też wystąpić nieprzewidziane okoliczności, związane z sytuacją rodzinną lub stanem zdrowia. Wiedza i płynące z praktyki społecznej doświadczenia pokazują, że potencjał człowieka zależy nie tylko od jego własnych zasobów kulturowych, edukacyjnych czy ekonomicznych. Realizacja podmiotowości seniora w znacznym stopniu uzależniona jest od właściwej dla danego społeczeństwa kultury starości, która będąc nieuniknionym faktem funkcjonowania społeczeństwa determinuje sposób postrzegania oraz oceniania własnej i cudzej starości w aspekcie fizycznym, psychicznym oraz intelektualnym. W obliczu wzrastającej liczby osób starszych w poszczególnych państwach, w tym także w Polsce, tematyka senioralna staje się coraz częstszym przedmiotem badań i analiz naukowych. Przedmiotem monografii jest problematyka teoretyczno-badawcza związana z funkcjonowaniem osób starszych, a szczególnie postawy społeczeństwa wobec osób starszych. Doświadczenie i mądrość życiowa to największe atuty starości. Warunkują one zasadnicze funkcje oraz oczekiwania społeczne, formułowane pod adresem osób starszych. Postrzeganie starości, jej znaczenie i rola w społeczeństwie zależą między innymi od ogólnie przyjętej hierarchii wartości. Liczne badania wskazują, że tam, gdzie wysoko ceni się rozum i doświadczenie, starość jest także ceniona i szanowana. Natomiast tam, gdzie dominuje kult ciała i wartości witalne, największe znaczenie przypisuje się młodości.

Starzenie się społeczeństwa jest powszechnym zjawiskiem współczesnego świata. Wchodzenie człowieka w okres starości nie oznacza jednak stabilizacji rozwojowej – daje potencjalne możliwości zrozumienia sensu własnego życia, poczucie spełnienia, satysfakcji i zadowolenia. Czas ten stawia jednak kolejne zadania związane z tym okresem życia, ale także łączy się z licznymi ograniczeniami i trudnościami. Wzrastające zainteresowanie problematyką starości wiąże się także z faktem systematycznego udziału osób starszych w ogólnej strukturze społecznej. Wśród rozważanych zagadnień związanych z funkcjonowaniem w społeczeństwie osób w starszym wieku jest wspomaganie ich w różnych aspektach życia. Zakres wsparcia i pomocy kierowany do ludzi w podeszłym wieku wydaje się być obecnie niewystarczający. Nie ulega wątpliwości, że wieloaspektowa pomoc powinna być obszarem nowych inicjatyw i pomysłów zarówno władz rządowych, jak i samorządowych. Aby starość człowieka była wypełniona życiem starsza osoba powinna mieć poczucie przydatności i przynależności, powinna być w nurcie życia rodzinnego i społecznego. Trzeba, zatem ludziom w wieku senioralnym dać – jak sformułował to znany myśliciel i działacz japoński Daisaku Kieda – „powód do dalszego życia”. Wśród wielu problemów z jakimi borykają się osoby starsze wydaje się, że opieka zdrowotna, a szczególnie aspekty zdrowia somatycznego i psychologicznego należy uznać za szczególnie istotne. Opracowanie Współczesne wyzwania w opiece nad osobami starszymi. Aspekty psychologiczne i medyczne jest obszerną monografią powstałą, jako pokłosie XII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej – O jakości życia osób starszych zorganizowanej w czerwcu 2024 r. Lubelskiej Akademii WSEI. Niniejsze opracowanie obejmuje 14 artykułów przygotowanych przez autorów zajmujących się problemami opieki medycznej, a także aspektami psychologicznymi osób w wieku senioralnym. Bieżące rozwiązywanie tych problemów pozwoli postrzegać okres starości, jako czas pozytywny, przebiegający w poczuciu wsparcia i szeroko pojętego bezpieczeństwa.

Problem starości i funkcjonowania ludzi starszych jest w dzisiejszych czasach przedmiotem licznych dyskusji społecznych, bowiem dane demograficzne wskazują, że w wielu krajach wzrasta procent ludzi w wieku senioralnym. Dlatego przygotowanie i edukacja społeczeństwa do starości stanowić powinny nowe wyzwanie społeczne. Tym bardziej, że codzienna praktyka wskazuje, iż stosunek społeczeństwa do ludzi starszych jest bardzo różny, a ponadto uwarunkowany jest wieloma czynnikami. Zaliczyć do nich można najbliższe otoczenie, w którym senior funkcjonuje, sytuacje społeczne, w których się znajduje, sytuacje ekonomiczne, rodzinne i zdrowotne oraz sposób, w jaki nawiązuje kontakty społeczne, a także witalność życiowa, jaką przejawiają starsi ludzie. Kluczowym celem publikacji jest próba oceny postaw w stosunku do ludzi starszych oraz analiza jakości ich życia. Poznanie postaw wobec seniorów jest bardzo ważne, gdyż stereotypowe poglądy są często istotną przyczyną niewłaściwego traktowania ludzi starszych. W konsekwencji mogą negatywnie przekładać się na sposób ich funkcjonowania, powodując spadek samooceny i poczucia kontroli nad własnym życiem, co w rezultacie może prowadzić do obniżenia się poczucia jakości życia seniorów. Zamieszczone w monografii rozważania teoretyczne i badania naukowe zostały opracowane przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Przekłada się to na interdyscyplinarny charakter publikacji, przez co może ona stanowić ciekawą i wartościową pozycję dla wszystkich osób zajmujących się różnorodnymi aspektami starości.